Het ei en uitbroeden van eieren

Het ei
Wat is nu eigenlijk een ei? Omdat het ei zo gewoon is vergeten we vaak hoe bijzonder de weg is die het ei van de eierstok in de kip naar het nest (of de winkel) aflegt. Het proces begint met de enkele duizenden onrijpe eicellen die de kip bij haar geboorte in haar eierstok heeft (een kip heeft maar één eierstok). Als de hen geslachtsrijp is, worden deze eieren één voor één rijp; als er twee tegelijkertijd rijp worden, ontstaat een ei met een dubbele dooier. (In feite is dit een afwijking! Een ei met twee dooiers zal, als het wordt uitgebroed, nooit twee gezonde kuikens kunnen bevatten.) Het rijpingsproces duurt enkele weken, maar versnelt zich ongeveer een week voor de ovulatie. Als de kip dan maar één of twee keer per dag eet, in plaats van de hele dag door, zijn in de eierdooier duidelijk laagjes pigment te onderscheiden. Het is dan ook belangrijk dat een kip altijd voer tot haar beschikking heeft, in de natuur eet zij ook de gehele dag door. In de week voor de ovulatie neemt de eierdooier sterk in grootte toe: er moeten immers voldoende voedingsstoffen in opgeslagen worden voor de broedperiode van drie weken.

Met de ovulatie wordt het startsein gegeven voor de opbouw van de rest van het ei. De eicel, genesteld in de nu voltooide dooier, wordt afgestoten door de eierstok en komt terecht in de trechtervormige opening van de eileider, een buis van ongeveer 60 cm (!) lengte. Als de hen in de afgelopen weken gepaard heeft, zal het boveneinde van de eileider sperma bevatten, waardoor de eicel bevrucht kan worden. Na ongeveer een kwartier bewegen eicel en eidooier zich verder naar een ander gedeelte van de eileider, waar binnen enkele uren zich vier afwisselend dikke en dunne lagen eiwit over de eierdooier vormen. Bij de eerste laag worden de hagelsnoeren gevormd, dit zijn de strengen waarmee de eierdooier aan de eierschaal vastzit en in het midden van het ei gehouden wordt. In het volgende gedeelte van de eileider worden eidooier en eiwit gewikkeld in twee sterke, dunne vliezen. die bijna geheel aan elkaar vastzitten. Er is één open plekje, waar zich later een luchtbel zal vormen om het kuiken van de eerste ademteugen te voorzien. De vliezen dienen voornamelijk als bescherming tegen bacteriën. Gedurende de volgende vijf uur wordt het ei opgepompt. Water en zouten worden uit de eileiderwand door de vliezen in het eiwit gevoerd. De laatste fase, de vorming van de eischaal duurt ongeveer veertien uur. De schaal bestaat voor ongeveer 4% uit eiwit en voor 95% uit calcium-carbonaat. Een groot gedeelte van deze benodigde kalk wordt uit de botten van de kip gehaald! Als laatste komt er een soort wasachtige laag om het ei, waardoor vochtverlies wordt tegengegaan.
Dan is het ei klaar om gelegd te worden. In totaal is hier 25 uur aan gewerkt! Uit bovenstaande volgt dan ook dat een hen die aan de leg is ongeveer elke 25 uur een ei legt. Het moment van leggen schuift dus steeds elke dag een uur op. Je kunt in het nachthok legnesten maken of als je loslopende kippen hebt, deze ergens anders maken

Zelf heb ik fruitkistjes, een eendenkorf en oude geluidsboxen in gebruik (zie foto hieronder), het hoeft allemaal niet luxe. In de onderste geluidsbox zit een kip tijdens het leggen.

Een hen legt in principe het hele jaar door, behalve als ze broeds is en tijdens de rui. Dan heeft ze al haar energie nodig om een nieuw verenpakje aan te maken.
In de maanden december en januari komt de leg op een laag pitje te staan. Dit is de donkerste periode van het jaar en is voor de hen een periode om een beetje tot rust te komen en energie te verzamelen voor het voorjaar om dan weer veel eieren te leggen en te broeden.
Sommige mensen doen dan verlichting aan in het kippenhok om zo toch de leg af te dwingen. Meer hierover kun je lezen op mijn pagina "Het jaar door" dat je aan de linkerkant in het menu kunt vinden. Zelf ben ik van mening dat je de kippen in hun waarde moet laten en ze niet moet dwingen tegen hun natuur in te handelen. Mochten er niet genoeg eitjes in deze periode zijn dan koop je toch gewoon scharreleieren, die worden toch wel geproduceerd voor de winkel.

Storingen in de leg komen vaak doordat de hen te dik is of door fouten in de voeding. Het grootste gedeelte van de voeding moet bestaan uit legkorrel/meel. Groente en graan met mate bijvoeren. Loslopende kippen eten veel gras en klaver dat kalk bevat. Groente zoals sla en andijvie bevat nauwelijks kalk en moeten daarom niet de plaats van legkorrel innemen. Zorg dat er altijd kippengrit beschikbaar is, ten eerste voor een goede spijsvertering en ten tweede omdat daar iets kalk uit wordt opgenomen. Afhankelijk van het ras heeft een hen de topjaren van het leggen de eerste twee jaar van haar leven. Bij het normaal houden van hennen zonder winterverlichting blijft de productie zo'n jaar of vijf op een behoorlijk peil.

Bewaren van eieren
Consumptie-eieren kun je het beste zo snel mogelijk rapen en in eierdozen in de koelkast bewaren. Af en toe keren houdt de dooier goed in het midden. Daarom is het bewaren in eierdozen beter dan in het eiervakje dat in veel koelkasten zit; je kunt ze makkelijker keren en het zorgt dat de eieren minder snel uitdrogen en luchtjes van andere etenswaren overnemen. Ze blijven ongeveer 14 dagen goed.

Broedeieren moeten ook in een eierdoos bewaard worden en elke 12 uur gekeerd worden, om te voorkomen dat de dooier aan de schaal gaat vastkleven. Bewaartemperatuur 10-13 graden Celsius, dus NIET in de koelkast, maar in een kelder of koele kamer.
Nooit afwassen omdat het beschermlaagje er dan af gaat, eventuele kippenmest er voorzichtig af krabben. Na 14 dagen gaat de kiemkracht van de eieren afnemen, dus is het zaak voor die tijd met broeden te beginnen.

Broeden... of niet?
Zomaar ineens is er een hennetje broeds. Ze zit met een ernstig smoeltje op haar eieren, blijkbaar doof en blind voor haar omgeving. En dat is maar goed ook want drie weken op een partijtje eieren zitten is geen pretje lijkt me. Vaak is zo'n nestje op een verborgen plekje in de hooischuur of onder een struik, maar ook wel eens gewoon in het hok.

Je kunt natuurlijk de eieren weghalen, maar het hennetje blijft doorgaans broeds. Elke keer zal ze toch weer proberen ergens haar eigen of de eieren van een andere hen uit te broeden. Dit kan een tijdje duren maar het gaat vanzelf weer over. Een hen hóeft niet te broeden en het is ook niet zielig om eieren weg te halen, doe dat wel meteen als je de eerste verschijnselen van broedsheid ziet, dan is het vrij snel over. Laat je de kip toch een week op de eieren zitten dan kan het een tijd duren voordat de broedsheid over is.

Een broedse hen herkennen we, behalve aan het gedrag, aan nog twee dingen; een kale plek op de borst en het kammetje is niet zo rood meer. Overigens is de kam van een hen in de rui ook meestal niet rood. De kale plek op de borst is bestemd om zoveel mogelijk lichaamswarmte aan de eieren af te geven; dons en veren isoleren immers. Het kammetje is niet meer rood om zo min mogelijk op te vallen als ze ergens zit te broeden en ook om niet de aandacht van de haan te trekken. Een hen met een niet-rode kam zal minder aantrekkelijk voor de haan zijn dan eentje met een knalrode kam. Bij het broeden kan de hen een opdringerige haan bepaald niet gebruiken.

Wil je de hen laten broeden en doet zij dat niet toevallig in het hok of op een andere veilige plek waar de vos er niet bij kan, dan zul je maatregelen moeten nemen. Ik gebruik hiervoor kattenmanden (zie foto) die ik eens bij de HEMA voor zo'n 10 Euro heb gekocht. Een beetje hooi erin en daarop de eieren en de hen. 's Morgens kun je de mand buiten op een droge plek zetten en het deurtje opendoen zodat de hen eruit kan om te eten en haar behoefte te doen. 's Avonds gaat het deurtje dicht en zet je haar met de mand in het hok of op een andere veilige plek. 

Zo gaat dat dus drie weken door. Na die drie weken komen de eieren uit en zul je de hen met haar kuikens ergens onder moeten brengen. 

Overdag broeden tussen de hooibalen en 's nachts veilig in de bijkeuken. Voor de foto is even het deurtje dicht, maar dat moet je wel openzetten overdag.

Wanneer broeden

Zorg ervoor dat de eieren vóór de langste dag van het jaar (half juni) of uiterlijk eind juni uitkomen!! Dus begin uiterlijk eind mei/begin juni met broeden. De kuikens kunnen dan voldoende uitgroeien om de winter te kunnen doorstaan. Elk jaar in september bereiken mij weer vele vragen van mensen die hun hen tóch te laat hebben laten broeden en met pasgeboren kuikens zitten, zelfs in september/oktober kan het al flink fris en vochtig zijn en dat is rondom slecht voor de kuikens. Ze zullen ook niet voldoende uitgroeien en hun eerste echte verenpakje hebben zodat je de kuikens binnen zult moeten gaan houden! Zet ook nooit kuikens van een andere kip onder een broedse hen of bij haar eigen kuikens, ze zal ze vrijwel nooit accepteren en doodpikken.

Hoeveel eieren?

Het broeden is als het goed is iets waar men zich nauwelijks mee hoeft te bemoeien. Als gelang naar de grootte van de hen en het aantal gewenste kuikens laat je de kip op niet teveel eieren tegelijk broeden. Een Wyandottekriel kan maximaal 10-11 eieren uitbroeden, beter is echter een stuk of zes tot acht. Je kunt er beter oog op houden en de hen ook! De eieren merk je met potlood (geen stift of pen: de inkt kan vergif bevatten), zodat, als er per ongeluk nieuwe eieren worden bijgelegd door de hen of door een andere hen, je de nieuwe eieren weg kunt halen. De eieren moeten allemaal vanaf de eerste broeddag tegelijk worden bebroed met het oog op het tegelijk uitkomen van de eieren. Eieren die later moeten uitkomen zullen door de hen, als zij een stel kuikens heeft, worden verlaten en komen dus uiteindelijk toch niet uit...

Tijdens het broeden en het schouwen van de eieren

De broedtijd is 21 dagen. Na 7 dagen broeden neem je de eieren even weg en neem je deze uiterst voorzichtig mee naar binnen. Daar heb je dan alvast een binnenkant van een WC-rol bewaard waar je het ei voorhoudt en het ei dus tegen een sterke lamp in kunt doorkijken, als door een telescoop. Dit gebeuren heet een schouwen (je "schouwt het ei" zoals dat zo mooi ouderwets heet). Zie je door het ei een soort "adertjes" lopen dan is er leven in het ei en kun je een blijde geboorte tegemoet zien. Eieren die als het ware klotsen alsof er water in zit zijn niet bevrucht en kunnen naar de biobak verhuizen. Twijfel je dan doe je alle eieren weer terug onder de hen. De eieren moeten zo snel mogelijk weer terug! Vermijd schokken en temperatuursverschillen.

Tips voor het schouwlampje: Misschien kun je zelfs ergens een schouwlamp op de kop tikken. Het is dus een buisje met een lampje erin waarop je dan het ei houdt. Je kunt dan scherp de inhoud bekijken! Deze lampjes kosten rond de 10 Euro bij bijvoorbeeld een handel in broedmachines of landbouwwinkels zoals Welkoop en Boerenbond. Ben je een beetje handig dan maak je het zelf van een stukje plastic buis van 10 centimeter lang en een doorsnee van ongeveer 4 centimeter zodat er een lampje (schakelbord lampje) in kan. heb je toevallig een schemerlamp o.i.d. staan met een kaarslampje of schakelbord lampje erin dan kun je met het wc-rolletje ook schouwen. Plaats het rolletje over het lampje en plaats daarbovenop het ei (wel vasthouden natuurlijk), dan werkt het hetzelfde als een schouwlamp. Laat het kartonnetje niet op de lamp i.v.m. brandgevaar! Weer 7 dagen later moet je dit "schouwen" nog eens doen en dan moet je toch echt een donkere bol in het ei kunnen zien zitten en ook de luchtkamer in het ei wordt groter, denk niet dat het ei halfleeg is en weggegooid kan worden! Bij twijfel weer terug onder de kip.Op de 20e en 21e dag kun je, als het erg droog weer is, een klein beetje warm water in het nest sprenkelen, dan lopen de eieren niet de kans erg uit te drogen waardoor het eivlies, dat net onder de schil zit, keihard wordt en het kuiken dit taaie vlies niet kan doorpikken en zal stikken. Niet overdrijven met het water.. een klein beetje is genoeg.
Is het 's ochtends goed bedauwd en heeft de hen door nat gras gelopen dan zal het vocht dat aan de hen zit voldoende zijn. 

Je hoeft zich geen zorgen te maken als de hen soms geruime tijd van het nest is, dit luchten van de eieren is precies zoals het hoort. Het ei scheidt allerlei gassen af die uitgewisseld worden tegen zuurstof. Hoe verder de broedcyclus is, des te langer gaat de hen een of twee keer per dag van het nest. Tot op de laatste dag, waarop zij, tot de eieren zijn uitgekomen, niet meer van het nest gaat.

Bemoei je niet teveel met de broedende kip, ze zorgt echt wel voor zichzelf en zal haar nest verlaten om te eten en drinken als er niemand in de buurt is omdat ze dat, heel logisch, veiliger vindt voor haar eieren of kuikens. Controle op de voeding is simpel door een afgepaste hoeveelheid voer klaar te zetten en later te controleren of er van gegeten is. Zand rondom de voerbak strooien en gladstrijken (eventueel wat vochtig maken) geeft ook een controle of de kip bij de voerbak is geweest omdat ze op het gladgestreken zand sporen achterlaat. De kip eet en drinkt dus wanneer het háár uitkomt en niet wanneer de kippenliefhebber dat wil. De kip bij thuiskomst van je werk van het nest plukken en buiten zetten werkt dus niet, het maakt de kip alleen maar van streek. Het is moeilijk, maar ga dus niet constant kijken naar de broedende kip, vooral als de eieren moeten uitkomen kunnen sommige mensen het maar niet laten om elk uur te gaan kijken en onder de kip te voelen. Je verstoort daarmee de vochtige atmosfeer onder de kip die juist nodig is om het ei niet te laten uitdrogen. Het eivlies dat in het ei zit wordt dan hard en kan niet meer door het kuiken worden stukgepikt, dus het ei komt niet meer uit! Eenmaal uitgedroogd eivlies wordt niet meer zacht door water bij te sprenkelen. Het is voldoende is om 's ochtends en 's avonds even onder de kip te voelen of er lege eischalen zijn en deze weg te halen. Doe dit niet met de hele familie maar zorg voor rust!

Eieren die langer dan 23 dagen onder een broedende hen liggen moet je weghalen, die komen niet meer uit. Vaak zijn deze eieren bedorven en kunnen bij de geringste aanraking uit elkaar ploffen en dan heb je een enorme bende in het hok! De bedorven inhoud zit vol bacteriën en kan dus voor allerlei narigheid voor de kuikens of andere broedeieren zorgen. 
De oorzaak voor het niet uitkomen van de eieren kan zijn: een niet bevrucht ei, een afgestorven kuiken, storingen in temperatuur en/of vochtigheid tijdens het broeden, eieren die gewassen zijn en hun bescherminglaagje kwijt zijn, eieren die later bijgelegd zijn dan de andere eieren of een misvormd kuiken. Een kuiken uit het ei helpen is geen goed idee. Vaak is de dooier niet geheel in de buik getrokken of springen er adertjes die nog door het ei lopen en deel uitmaken van de bloedbaan van het kuiken. Door infectie zal het kuiken vrijwel altijd sterven. Laat dus de natuur haar gang gaan help geen zwakke of misvormde kuikens op de wereld. 

De verdere zorg voor de kuikens kun je lezen op de pagina Kuikens en hun opfok. 

Broedmachine en literatuur hierover.

Ben je wat verder gevorderd in het broeden en de kuikenopfok, dan kun je je misschien ook eens wagen aan het broeden met de broedmachine, een prachtig gebeuren, maar een heleboel werk waar je van tevoren echt even op moet studeren.

Dingen die je beter niet kunt doen met een broedmachine:

• Ga niet meteen eieren uitbroeden, maar draai de machine eerst een paar dagen zonder eieren om te kijken hoe de temperatuur en luchtvochtigheid zich houden
• Zet de machine niet op een drukke plek zoals in de huiskamer of keuken. Een logeerkamer of kelder is beter. Daar is het rustig en blijft de omgevingstemperatuur en luchtvochtigheid veel constanter.
• Ga nooit zomaar op de gok wat uitbroeden, want als de temperatuur en de luchtvochtigheid niet exact goed zijn krijg je misvormde kuikens! En dat zou toch niemand toch op zijn geweten willen hebben....
• Broed niet buiten het normale seizoen waarin kippen zelf ook broeden. Dus broed alleen eieren uit in het voorjaar. Besef dat als je toch buiten het seizoen wil broeden, de eieren van mindere kwaliteit zijn (zwakke kuikens of eieren die niet uitkomen) en dat je de kuikens binnen zult moeten houden! Dat geeft een enorme bende in huis, weet waar je aan begint!

Kuikens uit een broedmachine moeten onder een speciale broedlamp of warmteplaat worden gehouden, dat brengt kosten met zich mee. Je kunt niet volstaan met een gewone gloeilamp, deze straalt veel te veel licht uit zodat de diertjes 24 uur per dag in een enorme lichtkegel zitten. In de handel (bijvoorbeeld Welkoop) zijn donkerstralers (speciale warmtelampen) te koop die veel beter zijn voor kuikens.

Wil je meer weten dan kan ik het boekje "Broeden van hoender- en dwerghoendereieren" van de heren Hoving en IJpma aanraden. Dit is niet in de winkel te koop, maar misschien kun je er viavia of op rommelmarkten aan komen. Er staat werkelijk alles in wat je moet weten over het uitbroeden van eieren in de broedmachine maar ook over het broeden onder de kip. Het staat vol met beschrijvingen en tekeningen hoe het ei er uit hoort te zien na x-dagen broeden en verder over het hoe en waarom van broeden en de opfok van de kuikens.

Adressen verkoop broedmachines:

De Broedmij, broedmachines en accessoires te Appingedam

MS Broedmachines, Ittervoort 0475-568.099

De Vogel broedmachines, Hoofddorp
023-561.3056 b.g.g. 078-691.8490

Turn-X/Olba broedmachines, Oosterhesselen
Tel.0524-581.270 / Fax 0524-582.330

Langhout broedmachines
Tel. 071-341.2984 / Fax 071-341.6018

HEKA Motorbroedmachines, Enschede
Tel. 053-431 84 03 / Fax 053-435 65 88

De Boer, Zevenhuizen
Telefoon 0594-63 19 17

In het onderdeel Broeden, broedmachines, de leg etc op het Kippenforum staat heel veel geschreven hierover. Klik.

Naar boven